Kijk uit, achter je!

 Ik lees ‘De eeuw van mijn vader’ van Geert Mak.

Daar hebt u meteen een boekentip voor uw wellicht redelijk rustige kerstvakantie. Waarlijk een heel interessant tijdsdocument over het Nederland van de 20^e eeuw. Het leest ook erg vlotjes weg onder een fleecedekentje in de zetel, geloof me maar.

Op de achterflap staat: ‘Wat verbindt ons met al diegenen die in de voorbije eeuw geleefd hebben? Is het niet hun menselijkheid, hun blindheid soms, meer nog dan hun grote en kleine heldendom?’

Geert Mak schrijft in feite een biografie van het Nederland van de twintigste eeuw ‘door de achterdeur’, verteld vanuit de keuken van een doorsnee Nederlandse familie – zijn eigen.

Ik zit nu zo een beetje halfweg en de familie Mak woont in ‘Nederlands Indië’ – het huidige Indonesië dat toen gekoloniseerd werd door onze noorderburen op een manier die niet echt moet onderdoen voor onze eigen duistere periode in Congo - en Wereldoorlog Twee is net uitgebroken. Ze hebben nummer Eén er al op zitten. Moest u nog een boek nodig hebben voor een goed gevoel – hey, het kan nog erger dan vandaag – dan is dat bij deze erg graag gedaan.

Wat mij nu zo opvalt en het verbaast duidelijk ook Geert Mak: ze zien het niet aankomen! De familie Mak, nochtans niet gespeend van redelijk wat intelligentie…ze zien het niet aankomen. Ze zien niks aankomen.

Ze zien niet dat ze de ‘inlanders’ racistisch bejegenen – met alle goede bedoelingen want ze zijn echt wel sympathiek, die Maks - en dat de Indonesiërs zich beginnen roeren naar een revolutie en onafhankelijkheid.  Ze zien niet dat Europa onder leiding van de heer Hitler aan de vooravond staat van geschiedschrijving. Ze zijn zelfs zo naïef dat ze, enkele maanden voor Hitler Nederland binnenvalt, twee van hun vijf kinderen achterlaten in Nederland terwijl ze zelf met de rest van de kroost terugkeren naar Indonesië. Die twee waren namelijk stilaan aan het puberen en mama Mak wilde absoluut niet dat ze zouden ‘verindischen’ dus moesten ze in Nederland blijven voor een gedegen opvoeding. In Indonesië zouden ze maar gemakzuchtig en lui worden. Nou! Ze zullen hun tienerkinderen vijf lange jaren niet kunnen zien. Er komt een klein oorlogje met Duitsers en Japanners tussen. De familie vermeldt alle signalen richting deze catastrofale tijden in hun dagboeken enkel heel zijdelings met de woorden: ‘het spookt wel wat in de wereld’.

Ze.zien.het.niet.

Terwijl het zo duidelijk is wanneer je de gazetten van die tijd erop naleest. Alle tekenen waren er, klaar en duidelijk. Er kwamen barre tijden aan. Niet echt de ideale moment om je kinderen in een ander werelddeel achter te laten en toch wel zeker niet het werelddeel van Hitler. 

Ik kan het niet mooier verwoorden dan Geert Mak zelf. Ik ben erg jaloers op dit fragment, had ik het toch maar zelf geschreven: “Grote bewegingen in de geschiedenis worden meestal slechts vanaf de rand meebeleefd, in de marge van het dagelijks bestaan, en wie kan, gaat er met zijn rug naartoe zitten. De kranten melden keurig wat later in de geschiedenisboekjes komt te staan, de feiten lijken onontkoombaar, maar toch probeert iedereen er uit alle macht aan te ontsnappen, zoals de tuinman aan de Dood. Zo is het ook bij deze familiegeschiedenis. Bij veel van wat ik schrijf, voel ik me een jongen die naar een toneelstuk zit te kijken en niet de verleiding kan weerstaan om tegen zijn helden te roepen: ‘kijk uit, achter je!’”

Achteraf is het altijd makkelijk praten, natuurlijk. Als je de uitkomst kent, is het eenvoudig om ze te voorspellen aan je voorgangers. Zo kan ik het ook. Maar toch kan ik mij niet van de indruk ontdoen dat ik met het lezen van dit boek een belangrijk lesje leer. Want door de voorouders van Geert worden echt wel enorm duidelijke signalen genegeerd.

Alsof ik nu in de vertrekhal van de vlieghaven van Charleroi zou gaan wriemelen tussen duizenden anderen, bijvoorbeeld. Of alsof ik nu ontkennen zou dat er een ‘probleempje’ is met de opwarming van onze aarde. Alsof de passage van Trump in Het Witte Huis maar een kleine nachtmerrie is die geen gevolgen zal kennen.

We gaan er zo vaak met onze rug naartoe zitten.

Soms zijn we blind. Dragen we oogkleppen. Maar ook dat maakt ons menselijk en verbindt ons, zoals de achterflap van dit prachtige boek ons retorisch vraagt, met de mensen voor en na ons.

Zonder een beetje verblinding en oogkleppen zou het misschien allemaal te moeilijk dragen zijn. En bovenal, het kan toch écht wel nog onverwachts helemaal anders uitdraaien dan gedacht en voorspeld. De gazetten hebben de waarheid zéker niet altijd in pacht. Want als ik van één ding overtuigd ben, dan is het van mijn eigen onwetendheid – dank u, Socrates. De onwetendheid van de mens blijft een feit, hoe snel de wetenschap ook evolueert. Want de wetenschap stuurt zichzelf toch ook constant bij?

Ik wens de ganse mensheid en dus ook mezelf de moed om het leven recht en eerlijk in de ogen te kijken. Het is tegelijk hoogstwaarschijnlijk onvermijdelijk dat onze nakomelingen zullen denken: ‘wat dachten die in godsnaam met zulke domme gedragingen? Zagen ze het dan niet?’ Dan zeg ik nu al tegen het nageslacht: ‘gij zult niet beter doen…’

Dit maakt deel uit van wat ik zou willen noemen: de menselijke paradox. Zien we het niet of willen we het niet zien? Maar kan je het wel zien? Want onvoorspelbaarheid is ook ons eeuwig deel? Moeilijk om aan uit te raken. Daar kan ik nu eens uren over nadenken. Ik weet het, ik ben een beetje raar.

Maar dat het een beetje spookt in de wereld…Ja, dat zéker wel.

En nu: verder lezen. Want er komt nog veel meer 20^e eeuw aan in dit heerlijk boek. Er was nog leven na die twee wereldoorlogen. Het werd ook wel weer beter. En dat zal het morgen ook. Dan gaan we weer skiën en naar Tomorrowland. Of wat u maar belieft. Ook daar hoef je niet blind voor te zijn.